‘We willen een wereld van gelijkwaardigheid’ – Interview Boekenpost

‘Vrouwelijke auteurs zijn vaak vernieuwers, maar in de literatuurgeschiedenissen zie je daar nauwelijks iets van terug. Want op een heel subtiele manier denken we allemaal dat vernieuwing hoort bij mannelijke auteurs en dus zijn literatuurgeschiedenissen vooral verhalen van witte, westerse mannen.’ Dit schreven schrijvers Jannah Loontjens en Manon Uphoff en recensent Fleur Speet op 10 januari 2021 in een vlammend essay in Trouw. Een essay dat Annelies Verbeke een week later uitbreide en aanvulde en dat in De Standaard verscheen. Wie is ervan op de hoogte dat het vrouwen waren die de eerste briefroman, de eerste historische roman, een van de eerste romans over homoseksualiteit en de eerste
postmoderne roman avant la lettre van de Nederlandse literatuur schreven? Het gaat hier achtereenvolgens om De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782) van Betje Wolffen Aagje Deken, De schildknaap (1829) van Margaretha de Neufville, Eenzaam avontuur van Anna Blaman (1948) en Zelfportret als legkaart (1954) van Hella Haasse.

Met het essay demonstreerden Loontjens, Uphoff, Verbeke en Speet hun onvrede over de Nederlandstalige canon. Het was de eerste daad van schrijverscollectief Fixdit. Door middel van essays, open brieven, leesclubs en literaire avonden wil deze stichting het bewustzijn over genderongelijkheid in de letteren vergroten. Met heruitgaven van en podcasts over klassiekers willen ze ‘verdwenen’ schrijfsters uit het verleden onder de aandacht brengen. Het hoofddoel is de literaire canon met deze titels aan te vullen.

Blinde vlekken
‘Fixdit is organisch ontstaan,’ vertelt Jannah Loontjens als ik haar en Annelies Verbeke online ontmoet. ‘Een paar jaar geleden was het boekenweekthema ‘de moeder, de vrouw’. Het CPNB nodigde toen twee mannen uit het Boekenweekgeschenk en het –essay te schrijven. Zo’n twintig vrouwen protesteerden daartegen met een open brief, honderden mensen ondertekenden die. Wij hebben het CPNB daarna gevraagd om een fiftyfifty beleid te hanteren en dat hebben ze toegezegd. Later somde Ingrid van Engelshoven, toen onze minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, in een interview haar negen lievelingsboeken op, alle Nederlandse titels waren door mannen geschreven. We hebben daarop weer gereageerd met een open brief, omdat zij niet zomaar iemand is. Ze heeft een voorbeeldfunctie.’
Dit stond er in hun brief: ‘Wat ze eigenlijk had moeten zeggen, was: “Ik heb een flinke blinde vlek. Ik heb me in al die jaren veel te weinig verdiept in diversiteit, ik lees geen werk van zwarte schrijvers, ik lees geen werk van mensen met wier achtergrond ik niet zo vertrouwd ben, ik lees geen werk van gerenommeerde vrouwelijke auteurs, sterker nog: ze zijn me de afgelopen jaren niet opgevallen, dat is allemaal niet op mijn netvlies terechtgekomen, en dat is een blinde vlek waar ik wat aan ga doen.” Verbeke schreef er
ook een column over in De Standaard.
‘Maar schrijfsters zelf noemen ook vaak mannen als hun voorbeeld,’ zeg ik. Verbeke: ‘Ja, dat deed ik zelf ook en dat kwam omdat ik veel meer mannen las. Ik dacht dat ik wel een zeker evenwicht had daarin. Sinds 2005 noteer ik wat ik lees en toen ik in 2020 ging turven, bleek dat er maar 30 % vrouwen bij waren. Dat komt doordat mannen naar voren worden geschoven. Dan is het logisch dat je hen meer noemt. Het was voor mij ook een blinde vlek.’ Loontjens: ‘Daardoor denken veel lezers dat uitsluitend mannen ‘hoge’ literatuur
schrijven. Dus als ze een indrukwekkende lijst willen noemen, denken ze eerder aanmannen.’ Verbeke: ‘Je moet wel eerst tot dat inzicht komen voor je het kunt veranderen.’

Moeder, femme fatale, hoer of object
Uit onderzoek blijkt dat mannelijke, witte auteurs onze literaire canon domineren. Zij zetten vrouwen vanuit hun perspectief neer en dat levert vaak stereotiepe beelden op als moeder, femme fatale, hoer of object. En het begint al in het onderwijs.
Loontjens: ‘Bij mijn kinderen zie ik die dominantie terug in de leeslijsten. Als je als kind al begint met het lezen van boeken die bijna allemaal door mannen zijn geschreven, waarin meestal mannen of jongens de hoofdrol spelen, dan associeer je dat met serieuze literatuur. Ik wil dat mijn zoon ook boeken van vrouwen leest, boeken waarin levensechte vrouwen een belangrijke rol spelen. Ook jongens moeten dat perspectief leren kennen. Het is niet alleen belangrijk voor meisjes.’
Onderzoeker Jeroen Dera toonde in De praktijk van de leeslijst aan dat scholieren andere leeslijsten willen. Niet alleen vrouwelijke auteurs, ook auteurs met een niet-westerse
achtergrond en Vlaamse auteurs zijn ondervertegenwoordigd. In een hedendaags schoolboek over literatuur is welgeteld één vrouw en één auteur met een niet-westerse achtergrond te vinden. En dat terwijl in de jeugdliteratuur de diversiteit in personages en auteurs weelderig bloeit. Dus niet alleen de canon moet bijgesteld worden, ook voor de leeslijsten op middelbare scholen geldt dat. Het laatste is eigenlijk het makkelijkst te fixen, omdat docenten zelf hun lijsten mogen samenstellen.
Fixdit zou ook graag met de podcasts actief de scholen in gaan. Loontjens: ‘We willen dat de jeugd een leesattitude ontwikkelt waarin het even normaal is om een boek van een vrouw te lezen als van een man. De status moet gelijk worden.’

Nieuwe sokkels in de canon
Verbeke: ‘Er zijn al vaker initiatieven in het verleden geweest om dit te veranderen. Het is iets dat je steeds opnieuw op de kaart moet zetten. Als je het niet doet, dan deemstert het weg. Maar er lijkt nu iets veranderd. Fixdit is ontstaan in de quarantainetijd en er waren meer van zulke initiatieven. Saskia de Coster was in Vlaanderen bezig met de Sekte van Saskia met dezelfde thematiek. Een groep van vrouwelijke cineasten had hetzelfde idee. Deze tijd blijkt een tijd van bezinning te zijn. We waren fysiek van elkaar verwijderd, maar vonden elkaar gemakkelijker online.’

Loontjens: ‘Er is een groter bewustzijn van de ongelijkheid. Meer mensen willen er aandacht aan geven. Dat vind ik bijzonder. De meeste mensen met wie we samenwerken, hebben óns benaderd: Querido-academie, Writer’s Unlimited, Literair tijdschrift De Gids. We waren daar niet naar op zoek.’ Zo’n 15 jaar geleden was dat wel anders, is haar ervaring. ‘Ik zat in het bestuur van de Anna Bijnsstichting die de Anna Bijnsprijs in het leven riep. We kregen veel reacties dat een prijs speciaal voor vrouwen onzin was. Sommige schrijfsters wilden absoluut niet genomineerd worden. Hun vrouw-zijn wilden ze niet benadrukken. We werden niet serieus genomen. Dat is nu echt veranderd.’
Verbeke: ‘Ik dacht in die tijd ook: als je inclusie wil, moet je je niet gaan afzonderen. Ik begreep wel waar aparte prijzen vandaan kwamen, maar vroeg me tegelijkertijd af of het niet juist schadelijk zou zijn om vrouwen apart te zetten. Ik wilde met dezelfde blik gelezen worden en dezelfde kans krijgen, maar al mag ik niet klagen over succes en waardering – als vrouw mag je dat in de regel nooit – ik heb zeker met discriminatie en misogynie te maken gehad. En ik merkte bij mezelf soms een minder open blik als ik vrouwen las. Ik heb gaandeweg begrepen dat het om machtsverhoudingen gaat. En dat je soms iets extra’s moet organiseren om het in de kijker te zetten. Het is de bedoeling om te komen tot een wereld van gelijkwaardigheid waarin het niet meer uitmaakt of de maker een man of een vrouw is.’
Loontjens: ‘We zijn absoluut niet tegen mannen. Er zijn ontzettend goede boeken van mannen die in de canon moeten blijven. Fixdit is niet tegen mannen gericht, maar tegen de ongelijkheid.’
Verbeke: ‘Vrouwen worden ook niet moedwillig er uitgeduwd, maar er is blijkbaar minder focus, ze verdwijnen telkens weer uit beeld. Een raar fenomeen.’
Loontjens: ‘Het is een taaie geschiedenis. We zijn honderden jaren gewend om voornamelijk boeken van mannen te lezen. Mannen mochten naar school, naar universiteiten, vrouwen werden geweerd. Het is diep verankerd in de weefstructuur van onze cultuur, in ons onderbewuste: het associëren van kennis en belezenheid met mannen. Om dat te veranderen, moet je er actief tegenin gaan. Het is niet onze bedoeling mannen uit de canon te kieperen. We willen juist de canon aanvullen. Er sokkels bij zetten. Dus niet alleen Boon, Claus, Hermans, Mulisch en Reve, maar ook Haasse, Blaman, Loveling, Roemer en De Martelaere.’

Podcasts en heruitgaven
Fixdit heeft een lijst van achttien titels opgesteld van boeken waarvan ze een podcast maken en die uitgeverij Salamander opnieuw uitgeeft als ze niet meer verkrijgbaar zijn. Salamander steekt de boeken in een nieuw en fris jasje. De podcasts maakt Fixdit in samenwerking met De Gids. Alma Apt van de De Gids verzorgt de techniek. De Gids zet de podcasts online en publiceert bij iedere podcast een essay van Fixdit over het boek.
Loontjens: ‘We zijn met Nederlandstalige romans uit België en Nederland begonnen, chronologisch geselecteerd. De eerste titel van Virginie Loveling is van begin vorige eeuw. We gaan langzaam de eeuw door, per tijdvak een boek.’
Verbeke: ‘We hebben ook vrouwen van kleur gekozen: Bea Vianen met een Surinaamse en Lin Scholten met een Indo achtergrond. En Astrid Roemer natuurlijk. We willen nog andere lijsten samenstellen: poëzie, oudere literatuur. Dit is pas het begin.’
Loontjens: ‘Nathalie Doruijter was toen net het hoofd geworden van Salamander Pockets. Zij was erg geïnteresseerd. Salamander geeft moderne klassiekers uit. Tot nu toe waren dat merendeels mannen. Doruijter vond het confronterend, dat ze niet meteen titels van vrouwen kon noemen om toe te voegen. Ze was blij met ons initiatief. De eerste drie zitten nu in de Salamanderreeks.’
De eerste vijf titels waarover inmiddels een podcast is gemaakt zijn Een revolverschot van Virginie Loveling, Een coquette vrouw van Carry van Bruggen, Laten we vader eruit gooien van Mary Dorna, Eenzaam avontuur van Anna Blaman en Bibi Koets voor altijd van Lin Scholte. De laatste twee zijn nog in omloop en hoeven dus niet heruitgegeven te
worden.
Verbeke: ‘Voor Loveling heb ik veel werk geleverd. Ik heb de roman gemoderniseerd, leesbaar gemaakt voor het publiek van vandaag. Ik heb zo weinig mogelijk in de mooie taal geknipt, de spelling aangepast en een verklarende woordenlijst gemaakt. Het was bijzonder om het boek een aantal keren achter elkaar te lezen, het heel goed te leren kennen. De bewustwording dat er titels ontbreken van vrouwen uit het verleden hangt in de lucht. Zo werd Suriname, ik ben van Bea Vianen onlangs opnieuw uitgegeven door Uitgeverij Cossee. En Lin Scholtes werk is integraal heruitgegeven in 2007 door Stichting Tong Tong. Vilan van de Loo heeft daar jaren aan gewerkt. Dat verzamelde werk ontdekten we toen we ons in Scholte gingen verdiepen. Wij hebben de podcast over Scholte live opgenomen voor Winternachten. Heel spannend.’
‘En hoe zit het met jullie eigen werk?’ vraag ik ter afsluiting. ‘We willen natuurlijk ook meer aandacht voor het werk van de Fixdit-schrijvers zelf,’ zegt Loontjens. ‘We zijn nu bezig met het promoten van het onderbelichte werk van onze voorgangers, maar we
willen ook ons eigen werk niet onderbelicht laten. Het idee is een boekenclub te organiseren waarin ons werk wordt besproken. Misschien in combinatie met een klassieker. Daar wordt nu aan gewerkt.’

Yra van Dijk, Sanneke van Hassel, Munganyende Hélène Christelle, Rachida Lamrabet, Jannah Loontjens, Christine Otten, Gaea Schoeters, Shantie Singh, Fleur Speet, Manon Uphoff en Annelies Verbeke vormen samen Fixdit. Hun essays zijn te lezen en hun podcasts te beluisteren via fixdit.nu. Ook kun je de heruitgaven via de site bestellen.
Het Prins Bernhard Cultuurfonds steunt Fixdit financieel.